Carl Gustav Jung, szwajcarski psychiatra i tzw. zbuntowany uczeń Zygmunta Freuda, częściowo skrytykował teorię psychoanalizy swego nauczyciela i zbudował własną teorię: psychologię analityczną. To właśnie jemu zawdzięczamy wprowadzenie do psychologii fundamentalnych pojęć takich jak introwersja i ekstrawersja. Jednak Jung przeszedł do historii psychiatrii jako twórca teorii nieświadomości zbiorowej, której podstawą są archetypy Junga. Co ciekawe, teorie Junga przeszczepione zostały na grunt innych nauk, przede wszystkim zaś nauk o kulturze.
Teoria nieświadomości według psychologii analitycznej
Zgodnie z teorią Junga pojęcie archetypu (z greckiego prawzór) oznaczać ma element uniwersalny dla wszystkich ludzi, niezależnie od ich miejsca zamieszkania. Jest to odwieczna i niezmienna forma, coś zakrzepłego w nieświadomości zbiorowej, co dziedziczą wszyscy ludzie. Owa praforma ma wyznaczać myślenie, odczuwanie i postawy ludzkie. Pod pojęciem archetypy Jung rozumiał schematy, które przejawiają się w postaci symboli i metafor, coś co nie daje się w pełni wyrazić za pomocą słow. Jest to sfera pierwotnych, obrazów i wyobrażeń. Jung stworzył listę archetypowych wzorców, które miały nieść ze sobą pewien ładunek emocjonalny. Jung wyjaśniał, że człowiek jest istotą uczestniczącą w treści nieświadomości zbiorowej, a w naturze człowieka, w jego psychice tkwią zapisy będące dziedzictwem doświadczeń pokoleń żyjących przed nim.
Czym jest archetyp w kulturze?
Archetyp porządkuje życie człowieka, jest wzorcem postaw, zbiorem symboli i obrazów dziedziczonych przez wszystkich ludzi świata. Są one wrodzone i uniwersalne. W psychologii Jung archetypy określił jako wrodzone i niezbywalne dążenia ludzkiego umysłu do tworzenia obrazów będących lustrem dla zbiorowej nieświadomości.
Geneza archetypów Carla Gustava Junga
Jung odrzucił pogląd, jakoby człowiek rodził się jako niezapisana tablica, tabula rasa. Badał mity, wierzenie, obyczaje i sztukę różnych kręgów kulturowych, a także sny i fantazje, i uznał, że postacie te, archetypy, powtarzają się w wielu mitach i opowieściach. Powtarzają się bez względu na miejsce pochodzenia. Oznaczałoby to, że ludzie posługują się wspólną dla siebie symboliką, uniwersalną i wrodzoną, przekazywaną z pokolenia na pokolenie. Archetypy te miały symbolizować określone wartości i cechy osobowości. Jednak natężenie, w jakim dany archetyp wyraża się w ludziach, uzależniony jest od wpływu kultury.
Sferę nieświadomości człowieka Jung opisał jako tę sferę psychiki, która istnieje poza świadomością (ego). Jak dotrzeć do nieświadomości? Jak się okazuje, nie świadomie, a pośrednio, poprzez obrazy senne, wizje, kompleksy (nie mylić z kompleksami natury psychologicznej np. kompleksem Edypa.). Ludzie uczestniczą w tym nieświadomym śnie na poziomie świadomości indywidualnej i zbiorowej. Te dwie warstwy tworzą strefę podświadomości. Indywidulana zawiera wyobrażenie każdego człowieka odnośnie własnego ja, natomiast zbiorowa zawiera mityczne treści, ślad doświadczeń całego gatunku ludzkiego. Archetypy mogą być źródłem wielkiej siły psychicznej, są wzorcem zachowania i uczestniczą w procesie indywiduacji (rozwoju psychicznym), ale mogą też okazać się źródłem chorób o podłożu psychicznym np. nerwicy.
12 archetypów Junga
Jung archetypy usystematyzował według chronologicznej. Jung wierzył, że pojawiają się w procesie rozwoju osobowości. Spójrzmy na rodzaje archetypów:
Persona
Persona jest pomostem pomiędzy tym, kim jest człowieka, a tym, kim chce być w oczach innych ludzi. Zdrowa postawa zakłada kompromis między tymi dwiema sferami. Chora przejawia się sztywnym trzymaniem się reguł, co zaś może skutkować wypaleniem zawodowym.
Cień
Cień uosabia popędową stronę człowieka. Ten archetyp reprezentuje nierozwinięte strony osobowości i instynkty, które pragnąć się wyzwolić. Cień zawiera w sobie pierwiastek ryzyka, spontaniczności i zabawy i jako taki może budzić zainteresowanie.
Animus i Anima
Animus reprezentuje pierwiastek męski, Anima żeński. W wykładni Junga Anima i Animus są przeciwieństwami, wyobrażeniem tego, co uchodzi za męskie i za kobiece; zawierają stosunek człowieka do odmiennej płci.
Stary Mędrzec
To elementarny rdzeń tego, co męskie; symbolizuje duchową mądrość, uosobienie mentora, przewodnika duchowego, pierwiastek duchowy, wewnętrzny kompas, logikę, kulturę i intelekt.
Matka
Archetyp Matki wyraża to, co tkwi w naturze: siłę, płodność. Jest to obraz matki-ziemi, natury, ojczyzny. Tego, co pierwotne, dzikie, namacalne i rzeczywiste.
Ojciec
Cechą archetypu Ojca są destruktywność, siła, władza, skuteczność, agresja i dobitność. Zawiera elementy kojarzone ściśle z kulturą, z prawem, autorytetem i dyscypliną.
Jaźń
Jung pisze, że Jaźń jest czymś wyższym niż ego. Jeśli człowiek skonfrontuje świadomość z nieświadomością, dociera do Jaźni, która powinna być celem działań człowieka. Jaźń zawiera w sobie obraz doskonałości i pełni. Jaźń wiąże się z doświadczeniami duchowymi.
Niewinny
Niewinny czyli osoba gotowa nieść pomoc. Niewinni poszukują dobra i piękna we we wszystkim, co ich otacza. Wierzą, że świat i ludzie są dobrzy.
Sierota
Sierota podszywa się pod Niewinnego, a w rzeczywistości reprezentuje destrukcję i cynizm. Przejawia talent do manipulacji, grając zwykle ofiarę, aby inni mogli mu współczuć.
Opiekun
Opiekun charakteryzuje się realnymi działaniami mającymi na celu zażegnać niebezpieczeństwo i katastrofy. Choć za cel stawia sobie ochronę innych, może stać się swoim przeciwieństwem, czyli męczennikiem, wypominającym innym, ile to dokonał poświęceń i bohaterskich czynów.
Bohater
Obraz bohatera, który uwalnia rodzinę lub naród od zakusów wszelkiego zła, zniszczenia i śmiercią. Obraz często spotykamy w mitach i legendach, wiąże się z silnym mężczyzną gotowym stawić czoło przeciwnościom losu i oczywiście zwyciężyć.
Twórca
Umysł Twórcy kocha wolność i twórczość. Cechuje go kreatywność, nonkonformizm, niezależność i pasja tworzenia. Niestety problemem twórcy jest to, że często poświęca godziny na analizowaniu problemu niż na realizacji celu.
